هايمنوپترا Hymenoptera راسته بال غشائیان
هايمنوپترا Hymenoptera
راسته بال غشائيان يكي از سودمندترين گروه‌هاي حشرات است. اين راسته در برگيرنده تعدادي از گونههاي پارازيتوئيد و شكارگر حشرات است كه نقش ارزندهاي در ايجاد تعادل جمعيت گونههاي مختلف دارد. همچنين از مهم‌ترين گرده افشانهاي گياهان بوده و تعداد كمي هم گياهخوار ميباشند. اين راسته از نظر بيولوژيك و زيست شناسي بسيار متنوع بوده و تعدادي از آنها بصورت انفرادي زندگي ميكنند و تعداد ديگري هم داراي زندگي اجتماعي در سطوح مختلف هستند. عاليترين سطح زندگي در برخي از گونههاي اين راسته مثل زنبورهاي خانواده آپيده (Apidae) و زنبور عسل معمولي ديده ميشود.
گونههاي بالدار زنبورها چهار بال دارند كه غشايي بوده و بال‌هاي عقب كوچك‌تر از بال‌هاي جلويي است و بوسيله قلابهاي بسيار ريزي به نام هامولي (Hamuli) به بال‌هاي جلو متصل ميشوند و سبب هماهنگ شدن بال‌هاي جلو و عقب به هنگام پرواز ميشوند.
زنبورها داراي دگرديسي كامل هستند و شفيره آنها از نوع اكسريت (Exarate) يا آزاد است. در اين نوع شفيره شاخك، پاها و بالها آزاد است و بنابراين شبيه به يك حشره كامل موميايي شده بنظر ميرسد. لاروها در تعدادي از زنبورها از نوع اروسي‌فرم (Eruciform) و در اكثر آنها از نوع ورميفرم (Vermiform) هستند. لارو اروسي‌فرم زنبورها كه مربوط به زير راسته سيمفيتا(Symphyta) است از طريق بيش از پنج جفت پاي كاذب شكمي يا پرولگ (Proleg) از لارو پروانهها تشخيص داده ميشود.
زنبورها به دو دسته تقسيم ميشوند كه عبارتند از :
1. سيمفيتا (Symphyta)
2. آپوكريتا (Apocrita)
سيمفيتا (Symphyta)
در زير راسته سيمفتيا پاي عقبي زنبورها در قاعده حداقل سه سلول بسته دارد بعلاوه يك شكم عريض كه به قفسه سينه متصل ميشود. اكثر گونههاي اين زير راسته گياهخوار هستند. در حاليكه در زير راسته آپوكريتا شكم باريك شده و از طريق يك ساقه به قفسه سينه متصل ميشود و در بال عقبي، بيش از دو سلول بسته وجود دارد. در ضمن اغلب شكارگر يا پارازيتوئيد هستند و كمي هم گياهخوار ميباشند. اكثر گونههاي زير راسته سيمفتيا خانوادههاي متعددي در ايران دارند كه در ذيل به آنها اشاره ميشود:
1. آرژيده (Argidae)
2. پامفيليده (Pamphilidae)
3. سفيده (Cephidae)
4. تنتتردينيده (Tenthredinidae)
5. زايليده (Xyelidae)
6. اوروسيده (Orussidae)
بجز گونههاي خانواده اوروسيده كه پارازتيوئيد سوسكهاي چوب‌خوار خانوادههاي سرامبيسيده (Cerambicidae) و بپرستيده(Buprestidae) هستند، بقيه خانوادههاي اين زير راسته گياهخوار هستند. مثلاً در خانواده آرژيده گونهاي به نام آرژ رزه (Arge rosae) از گل رز تغذيه ميكند كه در شمال ايران انتشار دارد.
در خانواده سفيده گونههايي مانند سفوس سينكتوس(Cephus Cinctuse) و سفوس پيگمئوس (Cephus Pygmaeus) از غلات تغذيه ميكنند.
در خانواده تنتردينيده(Tenthredinidae) گونههاي كاليروآليماسينا(Caliroa limacina) و هاپلوكامپابويس (Haplocampa brevis) در روي درختان ميوه به عنوان آفت مطرح هستند. و از خانواده سريسيده در شمال ايران گونهاي به نام سيركسسا (Sirex sah) بر روي صنوبر و نارون خسارت ايجاد ميكند. پس در زير راسته سيمفتيا بجز تعداد معدودي از خانواده اوروسيده و بقيه خانوادهها عموماً گياهخوار هستند.
آپوكريتا (Apocrita)
زنبورهاي خانواده آپوكريتا به دو دسته تقسيم ميشوند:
1. آكولئاتا(Aculeata) ؛ در اين گروه تخم‌ريز به نيش تبديل شده است. نيش يك مكانيزم دفاعي است كه براي تزريق سم به بدن طعمه بكار مي‌رود.2. پارازتيكا(Parasitica) ؛ در اين گروه تقريباً اكثريت گونهها تخم‌ريز هستند و در واقع وظيفه تخم ريزي را بر عهده دارند.
از گروه آكولئا تا زنبورهاي خانواده وسپيده (Vespidae) داراي زندگي اجتماعي هستند. گونه وپا اورينتاليس(Vepa Orientalis) در اين خانواده، يك زنبور قهوهاي رنگ بزرگ است. خانوادههاي وسپيده و همچنين اسفيسيده (Sphecidae) كه دربرگيرنده گونههاي انفرادي هستند تقريباً همگي شكارگرند و براي پرورش نوزادشان لارو انواع حشرات مخصوصاً لارو پروانهها را شكار ميكنند.
همچنين خانوادههاي تيفيئيده (Tiphiidae) و اسكولوئيده(Scoliidae) پارازيت لارو كرمهاي سفيد ريشه، در داخل خاك هستند.
زنبورها چگونه پارازيت كرمهاي سفيد ريشه‌اي كه در خاك فعاليت ميكنند، هستند؟
حشرات كامل زنبورها در خاك نرم نفوذ ميكنند و بدنبال لارو كرمهاي سفيد ريشه ميگردند. پس از نيش زدن، آنها را فلج كرده و بر روي لارو كرم سفيد ريشه تخم ميگذارند. بعد از خارج شدن لارو زنبور از داخل تخم، از بدن لارو كرم سفيد ريشه تغذيه ميكند.
زنبور پمپيليده (Pompilidae) از گروه آكولئاتا شكارگر بوده و با به نوعي پارازيتوئيد عنكبوتها مي‌باشد.
زنبورهاي بالا خانواده آپوايدا(Apoidea) از مهم‌ترين گرده افشانهاي اختصاصي گياهان هستند. كه در اين خانواده، بالا خانوادههاي متعددي از جمله خانواده مگاكليده(Megachilidae) ، آنتوفوريده (Anthophoridae) ، آندرنيده (Andernidae)، هاليكتيده (Halictidae) و آپيده (Apidae) در ايران وجود دارند. از مهم‌ترين گرده افشانهاي گياهان هستند و سودي كه از اين حشرات به انسان ميرسد غير قابل محاسبه است.
زنبورهاي گروه پارازتيكا خانوادههاي تريكوگراماتيده (Trichogrammatidae)، سيلونيده (Scelionidae) و ميماريده (Mymaridae) پارازيتوئيد تخم گروه‌هاي مختلفي از حشرات ميباشند. و در همين گروه خانوادههاي براكونيده (Braconidae) و ايكنئومونيده (Ichneumonidae) پارازيتوئيد گروه‌هاي مختلف حشرات محسوب ميشوند.
در خانواده براكونيده زير خانوادهايي به نام آفيديئينه (Aphidiinae) وجود دارند كه گاهي تحت عنوان خانواده آفيديئيده (Aphidiidae) از آن نام ميبرند كه همه گونههاي آن پارازيتوئيد شتهها و شپشك‌ها هستند.
مهم‌ترين دشمنان طبيعي آفات گلخانهاي شامل شتههاي خانوادههاي انسيرتيده (Encyrtidae)، آفلينيده(Aphelinidae) ، ائولوفيده (Eulophidae) و در مواردي پتروماليده (Pteromalidae) مي باشند.