تاریخچه ی سم شناسی
در طول تاريخ بعضي از بندپايان بعنوان دشمن انسان در جهت كاهش محصولات كشاورزي و ناقل بيماري ها شناخته شدهاند و انسان از بدو پيدايش و بويژه از آغاز متمدّن شدن، همواره بدنبال روش هاي مقابله با اين دشمنان بوده است. در زمان هاي قديم انسان از مواد طبيعي موجود مانند مواد معدني و گياهي براي مبارزه استفاده مينمود، لازم به ذكر است كه تا قبل از شروع جنگ جهاني دوّم اكثر مواد شيميايي استفاده شده بر عليه آفات از مواد معدني چون آرسنيك و گوگرد بودند, و به طور همزمان، استفاده از گياهاني همچون گل پيرتروم, نيكوتين و روتنون نيز مرسوم بود. دهة 1940 آغازي بود كه در آن «انقلاب حشرهكش ها» بوقوع پيوست.
در آن زمان سم DDT در سطح وسيعي بعنوان حشرهكش مورد استفاده قرار گرفت. خاصيت حشرهكشي اين ماده توسط Paul Muller در سال 1939 كشف شد و بخاطر اين كشف و استفاده از آن در كنترل بسياري از بيماري ها جايزه صلح نوبل در سال 1948 را از آن خود ساخت و متعاقباً سم DDT در سطح وسيعتري توليد و مصرف گرديد و توليد صنعتي ساير سموم نيز ادامه يافت.
با كشف سم DDT و استفاده از آن در از بين بردن حشرات, سازمان جهاني بهداشت اين ماده را بنام (گلولة سحرآميز) , ناميد و ادعا نمود با در دست داشتن آن قادر به ريشهكني بسياري از بيماري ها و ازجمله بيماري مالاريا خواهد بود.كه اين موضوع با بروز مقاومت به سموم در حشرات با شكست مواجه شد
طبقهبندي سموم
سموم را بر اساس منشأ و مواد شيميايي موجود ميتوان به گروه هاي زير طبقه بندي نمود:
1 ـ سموم كلره (Organochlorine compounds)
اين گروه از سموم در طيف وسيعي بر عليه آفات و حشرات موذي، مورد استفاده قرار گرفته است. از مهمترين سمومي كه در اين گروه قرار دارد ميتوان به سموم ذيل اشاره نمود : ددت, ديلدرين, BHC, ديكوفول, آلدرين, كلردان, هپتاكلر و اندوسولفان. از مهمترين خصوصيات اين سموم مي‌شود به پايداري طولاني آنها در محيط و طيف وسيع حشرهكشي آنها اشاره نمود.
۲ـ سموم فسفره (Organophosphate insecticides)
حشره كش هاي فسفره مصنوعي، مولكول هاي آلي حاوي فسفر ميباشند. همزمان با جنگ جهاني دوّم اين گروه از سموم بعنوان گازهاي جنگي توسط آلمانيها سنتز شدند و سپس به خاصيت حشرهكشي آنها پي برده شد. تا كنون بيش از 100 تركيب از اين سموم به بازار آمده است و از راه هاي مختلف بر روي حشرات اثر ميگذارند.
از مهمترين سموم در اين گروه ميتوان به مالاتيون, پاراتيون, ديازينون, سيستوكس, متاسيستوكس, تمفوس, كلروپيروفوس متيل , پيريميفوس متيل, فنتيون و فنيتروتيون اشاره نمود. خاصيت ابقايي اين سموم در مقايسه با سموم كلره كمتر ميباشد.
3 ـ كارباماتها (Carbamates)
اين گروه از سموم از نظر مكانيسم عمل بر روي حشرات شبيه سموم فسفره هستند. از مهمترين سمومي كه در اين گروه قرار دارند ميتوان كارباريل, پروپوكسور, فورادان آلديكارپ را نام برد.
4 ـ سموم پايروتروئيد (Pyrethroid insecticides)
اين گروه از سموم نسل جديدي از حشرهكش ها را بوجود آورده است. منشاء اين گروه از سموم از گل پيرتر بوده است كه مبدأ آن ايران ميباشد. از نظر ساختمان شيميايي, استر يك اسيد و الكل ميباشند. در دهة 1950 اين گروه بصورت مصنوعي سنتز شدند. اوّلين گروه از اين سموم كه به بازار عرضه شدند در مقابل نور سريعاً تجزيه ميشدند. متعاقباً بر روي فرمول شيميايي آنها كارهاي فراواني انجام پذيرفت و سمومي به بازار عرضه گرديد كه خاصيت ابقائي بيشتري در طبيعت داشتند. هم اكنون بيشترين استفاده را در كنترل حشرات خانگي و آفات كشاورزي به خود اختصاص دادهاند. مهمترين پايروتروئيدها عبارتند از : آلترين, بيوآلترين, رزمترين, بيورزمترين, پرمترين, سايفلوترين, دلتامترين, سايپرمترين, لمبداسيهالوترين و فنترين. هماكنون سموم فوق را در كنترل ناقلين مالاريا به صورت هاي سمپاشي ابقايي داخل منازل, سمپاشي فضايي و استفاده از پشهبندهاي آغشته به سموم، به كار ميبرند.
5 ـ سموم جديد
علاوه بر چهار گروه اصلي كه قبلاً توضيح داده شد, هم اكنون انواع و اقسام سموم از گروه هاي مختلف به بازار عرضه شده است كه مكانيسم عمل آنها ممكن است با گروه هاي قبلي متفاوت باشد. ازجمله ميتوان به Biopesticides اشاره نمود كه از سم حاصل از باكتري Bacillus thuringiensis بر عليه آفات استفاده مي‌شود. گروه ديگري بنام هاي تنظيم كننده رشد حشرات (ICR’s) به بازار عرضه شده است كه مكانيسم عمل آنها بر روي حشرات همانند هورمون هاي جلداندازي و جواني حشرات است. از مهمترين نمونههاي اين گروه ميتوان به متوپرن و ديفلوبنزورون اشاره نمود. تركيبات جلب كننده حشرات, تركيبات دوركننده حشرات, عقيم كنندههاي شيميايي و فرمونهاي حشرات نيز جهت كنترل به بازار عرضه شدهاند كه تا كنون مقدمات انجام طرح هاي تحقيقاتي خود را پشت سر ميگذارند.
مكانيسم عمل سموم بر روي حشرات (Mode of action of insecticides)
اكثر سموم، كه در چهار گروه اصلي توضيح داده شد بر روي سلول و سيستم عصبي اثرمی گذارند. (Cytotoxic and neurotoxic)، به طور كلي میتوان گفت كه سموم كلره و پايروتروئيد از گروهAxonicهستند وبر روي كانال هاي يوني سيستم عصبي + وNa+ kاثر سوء داشته و باعث اختلالات در ورود و خروج اين يون ها به داخل و خارج سيستم عصبي میشوند, سموم فسفره و كاربامات از گروه Synaptic بوده و بر روي آنزيم استيل كولين استراز، اثر مي گذارند. لازم به توضيح است كه براساس اطلاعات جديد، اين قاعده كلي نبوده و ممكن است مكانيسم هاي اثر جديدی نيز روي حشرات اعمال گردد
- سم شناسی در آفات گیاهی